Seregola Intabê

Serpêhatîyên Stranên Kurdî
“Yên ku kilamên welatekî çêdikin ji yên zagonan çêdikin birûmettir in!” Thales
Konfîçyûs gotîye, “ku karê îdarekirina welatekî bidana min, bêguman minê, bi lêkolîna li ser ziman destpêbikira.” Ji ber ku seeta avahî û îfadeya reman li ser xîmê ziman e.
Ziman, belê wek tê zanîn sazûmana sembola ne. Lê di heman demê de pîvana wateyan e jî. Çi biwatene yan bêwatene, tev li ser ziman digere. Her wiha bandora terza me yê bikaranîna ziman, li ser çand û sazûmanên din yên çandê, xwe dide der. Ziman pergala berkêşana zanînê, parvekirina qada herî bilind ya serpêhatîyên çandî û ferdî ye. Pêka sembolîze kirina bal, bawerî û ferasetên me dike ku bigihîne kesên din û ewan bikaribin li ser binirxin. Ziman, bûye rêya bingeh ya berkêşîyê ku çandê derbasî nifşên nû dike. Fikir û remanên me yên li ser dunyayê bi wê çêdibe û dîsa bi wê îfada xwe dibîne. Tirkekî ku bi Tirkî difikire, ji Kurdekî ku bi Kurdî difikire cûdatir jîyanê dinirxîne. Hemû taybetîyên çandî di ziman de veşarîne. Her wiha karektera civakî û taybetîyên çandê jî dîsa di zimandanin. Çawa ku karektera civakî, terza jîyanê, nêrîna li ser dunyayê ji çandê cûdatir nayê fikirandin, ziman jî ji çandê cûda nîne.

Her wiha bi giştî mûzîk jî wek ziman xwedîyê heman avahî û fonksîyona îfadeya nasnameya çandî û nêrîna dunyayê ye. Mûzîk jî zimanê civakî ye. Ew jî şeklê jîyana me, hêjayîyên me, edet û kevneşopên me dide der û digihîne nifşên nû.
Em dikarin bêjin mûzîk jî mîna ziman, bi bîranîn û serpêhatîyên civakê ve dagirkirîye. Bi vî awayî dikare bê gotin ku mûzîk jî bi qasî ziman xwedîyê taybetîyek netewî ye.
Mesela gava hûn li ser kilamek dengbêjîyê hûr bibin, hûnê tê de jîyana civakî, bawerî, hêjayî, ziman û awazên neteweyî bibînin. Di kilamek de carna bûyer û serpahatî, carna çîrokek bixem tê ziman.
Ji ber van pêkeran, divê her mûzîk û mûsîkî, her kilam û stran, bi giştî her berhemên hunerê di xwezaya xwe de, eserê kîjan ziman û çandê ye divê di orîjînalîya xwe de bimîne.

Lê em di her baskê hunerê, di nav her miletî, di her çandê û şaristanîyê û di her serdeman de rastî eser û berhemên ku kiras guhirandine tên. Du sedemên sereke hene ku ji ber wan berhemên hunerê kiras diguhurînin: A yekemîn dayîn standina gelên cînar e. Gelên cînar, şert û şûrtên dunyayê, hûr û girên jîyanê, taybetîyên bawerîyê û berhemên hunerê didin hev û ji hev distînîn, dikevin bin bondora hev û di hin mijaran de dişibin hev jî. Ev sedemek bêgune, asayî û meşrû ye.
Mesela şano ji Grekan derketîye û dinav milet û medenîyetên dunyayê de belav bûye. Wênesazî her çiqas mînaka yekem li Fransa’yê, di Şikevta Chaûvet hatibe dîtin ji, dirêjî salên dûr yên B.Z. dibe û mîrata hevpar ya însanîyetê ye. Dîsa hunerên wek heykel, wêje, reqs û hemû baskên fonetîkan berhem û pêmayîyên hevpar yên mîrovahîyêye. Di nav wan de dayîn û standin her hebûye û dibe jî…
Lê sedema duyemîn biproblem e. Di vir de paqijî û dilpakî tuneye. Hin kesên ku xwe wek “hunermend” binav dikin, ji ber ku nikarin bi xwe eser û berhema biafirînin, çav berdidin yên hazir û ji wan, hama bêje didizin. Ev rewş bi zêdeyî di hunerên fonetîk de heta niha pêkhatîye. Meqam û qaîdeyan, melodîyan, ziman û gotinên wê diguhurînin û lê xweyî dertên, wekî ku bi xwe çêkiribin pêşberê sûjeyên estetîk dikin.

Li Tirkîye’yê, em di salên 60’îyan de rastî mînakên yekem tên. Ji salên 60’î heta yên 70’yan bayê serdestîya arajmanan ber bi çav dikeve. Hunermendên Tirk, bi piranî stranên Fransizî, bi giştî yên Rojavayî hildane, gotinên Tirkî li ser wan bar kirine û gotine. Mesela hûn li Wîkîpedîa’yê binhêrin, hûnê rastî nêzî 100 stranên aranje werin ku Ajda Pekkan gotîye. Lê ne ew tenê, Ayla Dîkmen, Alpay, Aşkın Nur Yengi, Ayla Algan, Candan Erçetin, Cem Karaca, Ferdi Özbeğen, Fikret Kızılok, Füsun Önal, Gönül Yazar, Leman Sam, Nilüfer, Nükhet Duru, Özdemir Erdoğan, Selçuk Ural, Sezen Aksu, Tanju Okan, Tarkan, Zerrin Özer û hê gelekê din ku em nikarin li ser vî rûpelê dirêj bikin, stranên xerîb hildane, bi Tirkitî gotine.
Stranên wek Una Calle Nos Separa (Anlamazdin) ku ya Leo Dan ê Arjantînî ye, T’as L’air D’une Chanson (Kadınım) ya Serge Reggiani ê Fransî, Ederlezi( Hıdırellez) ya Goran Bregović ê Hirvat û Darîner Antsan (Sevda Kuşun Kanadinda) ya Harout Pamboukjian ê Ermenî ye, mînakên sereke yên ji wan in.
Helbet heman tişt tê serê stran û kilamên Kurdî jî. Ev hunermendên ku me navê hinek ji wan li jorê daye, ji ber ku berê wan li Rojavayê, li Avrûpayê bûye, stranên wan hildane, aranje kirine û lê xwedî derketine. Baskek ji wan jî, ku gelekê wan Kurd in, stranên Kurdî hildane, gotinên Tirkî li ser wan kirine û gotine. Lê bêşansîya stranên Kurdî ewe ku navê aranje jî lê nekirine. Ewên ku wan stranên Kurdî hildane bi gotinên Tirkî gotine, stran, ne wek parçeyek aranje, lê wekî ku orjînal e pêşber kirine û ji binî ve rastîya wan veşartine. Mesela we ji Cumhur Sezer Önal, Sezen Aksu, Tanju Okan, Cem Karaca pirs bikira, wê aranje kirina stranên ku gotine qebûl bikirina, lê hûn îro ji Ibrahim Tatlıses, ji Izzet Altınmeşe, Burhan Çaçan yan jî ji Kazancı Bedîh pirs bikin, wê rastî û orîjînalîya gelek stranên Kurdî înkar bikin.
Lê dilxweşîyek heye ku ew jî stran û kilamên miletan bi înkarkirina dizên çandê ve winda nabin. Ji ber ku stran û kilam, bi destê dengbêj û hunermada bi serdanpê rihê milet û gel didin der. Derd û kulan, êş û janan, hêvî û bêrîyan, şer û dewan, evînan, serpêhatîyan didin ser melodîyan, dibin awaz û lîyana herêman, tînin li ser dil û rihan direşînin.
Gelek kilam û stranên Kurdî hene ku bi heman meqam û melodîyan ve gotinên wan hatine guhartin û bi Tirkî hatine gotin. Me ji nava wan 10 heba bijart û em li jêrê pêşberê we dikin.
1. Ez Kevok im
Gotin û awaz: Hesen Cizrawî
Yên gotine: M.Arîf Cizrawî, Hesen Zîrek, Kamkaran, Dilşad, Şehram Nazerî û Aynûr Doğan
Versiyona Tirkitî: Hele Yar Zalım Yar
Yên gotine: Celal Güzelses, Ibrahim Tatlıses, Izzet Altınmeşe
2. Yek Momik
Gotin û awaz: Anonîm
Yên gotine: Şivan Perwer, Nîzamettîn Arîç
Versîyona Tirkitî: Bir Mumdur
Yên gotine: Neriman Tüfekçi, Tarık Çıkıntaş, Ibrahim Tatlıses
3. Edilê Yeman
Gotin û awaz: Hesen Zîrek
Versîyona Tirkitî: Yaylalar Yaylalar
Yên gotine: Muharrem Akkuş
4. Leyla
Gotin û awaz: Hesen Zîrek
Yên gotine: Şivan Perwer, Kardeş Türküler
Versîyona Tirkitî: Çavuş Kızı Leyla
Yên gotine: Kürşat, Özcan Deniz
5. Rabe Cotyar
Gotin û awaz: Tahsîn Taha
Versîyona Tirkitî: Beyaz Gül Kırmızı Gül
Yên gotine: Ibrahim Tatlıses, Alişan, Azer Bülbül, Nuray Hafiftaş
6. Ke Dellên Emro
Gotin:Pîremêrd
Awaz: Mele Kerîm
Versîyona Tirkitî: Ada Sahilleri
Yên gotine: Ahmet Kaya, Candan Erçetin, Hamiyet Yüceses, Müzzeyen Senar
7. Emrê Min Bihar e
Gotin û awaz: Hesen Zîrek
Versîyona Tirkitî: Ağlama Yar Ağlama
Yên gotine: Bülent Serttaş, Yavuz Bingöl, Kazancı Bedih, Coşkun Sabah
8. Lo Berde
Gotin û awaz: Anonîm
Yên gotine: Şivan Perwer, Gulistan
Versîyona Tirkitî: Makaram Sarı Bağlar
Yên gotine: Muzzafer Sarısözen, Kıraç, Belkıs Akkale, Orkestra Yonca
9. Cahiltî
Gotin û awaz: Kerem Gerdenzdrî
Versîyona Tirkitî: Cahil
Yên gotine: Serdar Ortaç
10. Ximximê Torîvanê
Gotin û awaz: Anonîm
Yên gotine: Ayşe Şan, Karapetê Xeco, Rewşen Çeliker
Versîyona Tirkitî: Ağrı Dağı’ndan Uçtum
Yên gotine: Burhan Çaçan, Muzaffer Sarısözen
Bêguman ev lîste dikare bi dehan, bi sedan mînakan ve dirêj be. Lê me di nav wan de deh hebê ku herî zêde tên zanîn bijart. Xêncî van, vê axirîyê meqam û awazên Kurdî yên gelêrî ku bi qaydê îlahîyan tên xwendin jî peyda bûne. Gava me li ser tora înternetê şehirand, me dî ku gelek in. Lê yek ji wan kilamek Kazo ye ku li ser Gelî gotîye, bi navê “uçun kuşlar Medine’ye” ji ali yekî teze rabûyî ku navê wî A.Önül e wek ilahi tê xwendin.
Wekî me li jor jî got, stran û kilamên miletan bi înkarkirina dizên çandê ve winda nabin. Ji ber ku stran û kilam, bi destê dengbêj û hunermada, bi serdanpê rihê milet û gel didin der. Derd û kulan, êş û janan, hêvî û bêrîyan, şer û dewan, evînan, serpêhatîyan didin ser melodîyan, dibin awaz û lîyana herêman, tînin li ser dil û rihan direşînin.
Ji ber ku mûzîk, bingeha herî zexm ya medenîyeta meriva ne. Ku nebûya, hevokek wiha nedihat ji Beethoven: “Jê jortir nabe! Bi rêya mûzîk nêzî Yezdan bûn û ji wir bangî mîrovahîyê kirin.”
Nivîs
- Sebra Derdê Bindestan: Feqîyê Teyran
- Xaltî – Ûrartû: “Efendiyên Welatê Jor”
- Keledoşa Herî Xweş
- Mîr, Wezîr û Cotkar
- Sone Ji Matilde re
- Klama Dilê Zara
- Xezeba Qertewînê
- Du Qaqilbazan per weşandin
- Di Çanda Kurdî de Rûpelek Nû: Operaya Mem û Zîn
- Festîvala Fîlman a Stenbolê Qedîya
- Xwekuştineke Qedîfeyî: Îran Xanim
- Pînokyo
- Şeklemên Eydê
- Ji Sopranoya Kurd “Hoy Nergiz”
- Çarşema Sor: Rêzgirtina Hêza Xweda
- Yezdanên Mezopotamyayê
- Pirtûkxaneya Sêwî
- Bihar Mêvan e
- Govend
- Yılmaz Güney li Stenbolê Hat Bîranîn
- KEÇA KUMSOR
- Bajar
- Xelatên Oscara 95. Gihîştin Xwedîyê Xwe
- Bi Kurdî Pirtûkên Dijîtal Amade Dibin
- 41 Destanên Kurdî
- Şîroveyek Li Ser Felsefeya Friedrich W. Nietzsche
- Kurd û Dengbêjî
- Çîroka Derew û Rastîyê
- BA
- Deq: Vegotin û Berxwedana Jinan
- Seyadê Şamê: Alîyek Rihê Zulfînazê
- 100 Fîlmên Herî Serketî
- Kilamên Ser Kulava: Rastî û Şaşîyên Dengbêja
- Serxwebûna Mirîşkan
- Gotinên Pêşiyan
- Şivanê Piçûk
- Rabe
- Keremê Kor
- Hesreta Mîrat Mayî
- Zîl/ Zîlan û Zelanî kî ne?
- Girtî
- Rûyek Bedew ya Cîhanê: Amira Casar
- Dengbêj û Hunermend
- Navdarên Seregolê
- Teyrê Sîmûrg
- Evîna Bextewar Tune ye
- Ber Delavê Jibîrbûnê de Şaîrek: Cerdoyê Esed
- Di Sempozyûma Kurd Kavê de Ziman û Zext
- Toza Keleska Eliko
- Dîwana Dengbêjan û Govend
- Hevparîyên Kelamên Qedîm
- Baran Li Moskovayê
- Şûrê Destê Hesen û Koma Wetan
- Şêx Evdirehmanê Axtepî
- Şer û Jin
- Zerîyê
- Hîle
- Evdilmecît
- Kilam û Evîn
- Bazirganê Venedîkê
- Agirî
- Siwar Hatin Ji Zozanan
- Ka Em Bavên Ber Aqil
- Nivîs Mîna Vejînê: Mehmet Uzun
- Operayek Tenê
- Li Moskovê Festîvala Fîlmên Kurdî
- Bûkê Tune Zar Ziman,
- Dîlbera Qeşeng
- Poşmanîya Çivîkek
- Keremê Seyad Koça Dawî Kir
- “Banga Jîyanê”: Lamara Mîrangî
- Ez Şa Me
- Lêgerîn
- Bextîyar û Bêbext
- Mersîyeya Teyrekî
- Ey Dîlberê
- Dengbêja Gelêrî Fatima Îsa
- Çîyayê Şengalê
- Destpêk
- Metê Kê ye?
- Seîdê Îbo
- Zivistan e
- Behlûlê Dîn
- Nêrîna Melayê Cizîrî Li Wehdetu’l-Wicûd
- Çend Şîrovekirin
- Kê Zane
- Gozel
- Tacê Serê Zivistanê
- Di Kîjan Demsalê de Miribûm
- Berîya Dorpêçîya Teknolojîyê Leyîstikin Zarokan
- Hîsên Ji Berfê Tên û Dîmenên Serhedê
- Hunermenda Pirreng: Tara Mamedova
- Çîroka Kilama “Dunyayê”
- Derhêner a Fransî: Dinya ji Kurda re deyndar e.
- Qotikên Cixarê
- Di Şikefta Kulê de Du Evîndar
- Prometheûsa Rojhilatê: Kawa
- Kincên Jinan
- Dayîka Kemanê
- Şahbanûya Bêtac û Bêtext: Eyşe Şan
- Xezala Mendol Axa û Sosyolojîya Eşîrtîyê
- Xwarin û Xurek
- Serpêhatîyên Stranên Kurdî
- 10 Wênesaz 10 Tablo
- Ez Çermesorikim û Tênagîhim
- Şahbanûya Kurda Jinemîra Balerîna: Leyla Bedirxan
- Edebîyat Bi Kurdî Xweş e
- XWERA KÊFKIR YÊ QÊRÎ
- Nuroyê Meter
- Xeyal Bê Sînor in
- Bilûra Min
- Evîna Te Ez Bernedam
- Ax Ax Zaroktîya min
- Bi Şanazî Li Dinyayê Dinhêrim
- Tava Rojê Rûye min da
- Zîndan sar e
- Mamed Axa û Bekir Beg
- Şivan û Ruvî
- Kêzika Tebaxê û Mûristang
- Mîha Kulek
- Dîkê Sîs
- Çîroka Barçêmkê û Silêman pêxember
- Xalis Beg di Çapamenîya Tirkan de
- Xatirxwazî
- Chris Kutschera Çû Ser Dilovanîyê
- Çavnérîyek
- Ahmedê Xanî
- Dengé Te Té
- Di Sirén Hevokan de Mamostayek
- Berf Dibare Ser Bavekî
- Birayên Me yên Jîyanê: Êzdî
- Bibe Dengé Kemanek
- Şivanê Kurmanca
- Ey Hemrazé
- Zimané Çavan
- Xalis Beg Di Kovara Kürt Tarihi De
- Girava Tamara, Dêra Ermenîya
- Kurdên Penaber û „Jîyana Bextewar“
- Kela Wanê
- Paytexta Sedsala Antîk: Acropolis
- Li Hember Bayê
- Qehremané te bûma
- Hikmeta Jîyané, Agir û Evîna Heyînî yé
- Gola Mêra
- Mixtarek Kal, Bédengîyek Piçûk
- Wêneyek
- Serhonazê Kal
- YİBO
- Rastîya Evdalê Zeynikê, Şaşîya Mehmed Uzun
- Şakiro û Têkilîya Bi Reso re
- Di Hucrek de
- Mem û Zîn
- Sîyabend û Xecê
- Hafizayek Kurda: Pirtûkxaneya Medya
- Kendal, Însan û Ziman
- Gîhadirûn
- Cigerxwîn: Kêye Ew
- Sal Hatin Mîna Gava
- Hêvî û Heval: Yilmaz Guney
- Qaçax
- Nobedarê Nûjen: Celîlê Celîl
- Bîstek Ji Zivistanê
- Ezîza Dilê Guhdaran: Eznîva Reşîd
- Xweşmêrê Kurmancîya Şirîn: Keremê Anqosî
- Di Anabasis de Şerê Hellen û Kardûkhîyan
- Marlon Brando, Oscar û Çermesorik
- Kosegerî
- Qelema Kilama: Ahmet Aras
- Keskesora Rengê Me: Aslîka Qadir
- Qehremanê Min Tu yî
- Alayên Hemîdîye û Elmecîd Beg – II
- Alayên Hemîdîye û Elmecîd Beg – I
- Dîroka Muzîka Kurda
- Nûbihar û Antolojîya Dengbêjan
- Aforîzmayên Ahmedê Xanî
- Koçer Îsal Dereng Tên
- Bi Kurtasî Elêonore FOURNIAU
- 11 Xelat 11 Roman
- Arşîva Radyoya Rewanê Berhev Dibe
- Bi Taybetîyên Xwe ve Destana Gilgamêş
- Kurdekî Sembola Zîrekî, Wêrektî û Tekoşînê: Xalis Öztürk
- Mîrê Kurmancîyê: Celadet Elî Bedirxan
- Fîlozofa Bêmiraz: Hypatia
- Bi Hûr û Girên Xwe ve Zarê
- 27 Mayis û Sirgûna Elîbêşan
- Klamên li ser Seregolê
- Destana Hêza Eşqê û Berxwedana Nefsê: Zembîlfiroş
- ŞAKIRO GULA BER CEFAYÊ